The Blue Cloak (met als ondertitel Wimmelbild for Soloist and Sextet) is een opdracht van Champ d’Action voor TRANSIT. Champ had vooral interesse voor mijn zelfgebouwde klanksculptuur de mouseketier, dus greep ik deze aangelegenheid aan om een concerto te componeren waarin dit ongebruikelijke instrument een hoofdrol zou spelen.

The mouseketier is een originele, elektro-akoestische klanksculptuur, een muzikale Frankenstein gebouwd uit rommel, apparatuur, en gevonden objecten – vijzen, nagels, veren, deurrubbers, kunstgras, stalen raderen, ratels, etc. – en bespeeld met stokjes, vioolbogen, breinaalden, borstels, plectra en opwindbaar speelgoed. Bovendien worden de klanken bij de uitvoering sterk vervormd door het inzetten van live elektronica.

In The Blue Cloak improviseert de solist een cadens rond een levendige begeleiding, geschreven voor een sextet van fluit (verdubbeld door altfluit en piccolo), klarinet (verdubbeld door klarinet in Es en basklarinet), cello, piano, percussie, en een muzikant die wordt gevraagd om te spelen op de binnenkant van de van hun bovenbladen ontdane piano’s. De meervoudsvorm ‘piano’s’ is welbewust: de opstelling van het sextet wordt herhaald aan zowel linker- als rechterzijde van het podium, waarbij de individuele uitvoerders zich tijdens de uitvoering van de ene zijde naar de andere bewegen, op zorgvuldig bepaalde momenten. De intentie van hun verplaatsingen is meer theatraal, bedoeld om de aandacht te vestigen op de subgroepen die ontstaan aan één zijde van het podium of tussen de verschillende zijden onderling. Het hieruit resulterende stereofonisch klankeffect speelt een geringere rol, maar is desalniettemin wenselijk.

Wimmelbild, dat kan worden vertaald als ‘beeld met wemelende figuren’, verwijst naar de traditie van de Renaissance-schilderkunst waarbij een overvloed aan kleine figuurtjes wordt samengebracht om samen één groot tafereel te vormen. Onder de Vlaamse schilders die in dit idioom werkten was wellicht Pieter Bruegel het meest talentvol. Zijn opmerkelijk schilderij Nederlandse Spreekwoorden (1559) vormt nu al jarenlang een bron van inspiratie voor mij. In dit schilderij verbeeldt Bruegel een dorpsscène boordevol personages die hun dagelijkse taak vervullen, waarbij elk een specifiek spreekwoord vertegenwoordigt (of stelregel, volksspreuk, woordspeling of bijbels gezegde) – vandaar de titel van dit schilderij. Volgens eigen tellen bevat het schilderij precies 100 spreekwoorden. Twee figuren staan in het centrum van het schilderij: een vrouw in een helderrode jurk, die haar echtgenoot met een blauwe mantel omhangt.

In Bruegels tijd betekende het omhangen van de echtgenoot met een mantel een teken van ontrouw en overspel – het beeld van de bedrogen echtgenoot.

The Blue Cloak is de naam van mijn compositie, maar het is ook een tweede titel die vaak voor het schilderij Nederlandse Spreekwoorden wordt gebruikt. Het muziekwerk is een geordende behandeling van Breugels ‘Wimmelbild’. Tijdens de cadens van de mouseketier brengt het sextet 100 maten van onregelmatige duur, waarbij elke maat losweg correspondeert met een van de spreekwoorden in het schilderij. De compositie schetst het schilderij op de wijze van een spiraal, in wijzerzin vanuit de linker benedenhoek, waarbij in cirkelvorm uiteindelijk de blauwe mantel in het centrum wordt bereikt. Instrumentale densiteit werd vastgelegd in overeenstemming met de indeling van de spreekwoorden in vier groepen: eigentijdse Engelse spreekwoorden; spreekwoorden met equivalente gezegden in het Engels; verouderde spreekwoorden; en sterk speculatieve of verloren spreekwoorden met tegenstrijdige interpretaties.

Deze beschrijvingen zijn arbitrair. Mijn bekommernis ligt niet in het weergeven van Breugels schilderij, maar in het benutten van zijn rijkdom, complexiteit, gekheid en eigenaardigheid als een uitdaging voor een muziekwerk, gecomponeerd voor een uitmuntend ensemble dat toevallig Nederlands is. (Mark Applebaum)